Zdzisław Broński ps. Uskok. (ur. 24 grudnia 1912 r. w Radzicu Starym w gminie Ludwin, zm. 21 maja 1949 r. w Dąbrówce (obecnie Nowogród w gminie Łęczna – podoficer rezerwy Wojska Polskiego, członek Polskiej Organizacji Zbrojnej i Armii Krajowej, dowódca oddziału partyzanckiego AK, a następnie Zrzeszenia WIN na Lubelszczyźnie.
Urodził się w rodzinie chłopskiej jako syn Franciszka Brońskiego i Apolonii z domu Warchulskiej. Uczęszczał do gimnazjum w Lublinie, którego nie ukończył. W 1934 został powołany do obowiązkowej służby wojskowej, którą pełnił w 23. Pułku Piechoty we Włodzimierzu Wołyńskim, podczas której przeszedł szkołę podoficerską i uzyskał stopień plutonowego. Następnie pracował w gospodarstwie rolnym rodziców. Należał wówczas do Związku Młodzieży Wiejskiej "Siew".
Brał udział w wojnie obronnej 1939 i dostał się do niewoli. Prawdopodobnie w listopadzie 1940 uciekł z niemieckiego obozu jenieckiego. Po powrocie w rodzinne strony, wstąpił do POZ, a po jej scaleniu z AK został dowódcą 35-osobowego plutonu terytorialnego (placówki) w Radzicu Starym w I Rejonie Obwodu AK "Lubartów", który wchodził w skład Inspektoratu "Lublin".
Na przełomie lat 1943 i 1944, po serii aresztowań lokalnych działaczy konspiracyjnych przez Niemców, zorganizował grupę partyzancką, która 16 maja 1944 stała się formalnie oddziałem lotnym zgrupowania OP 8. Pułku Piechoty Legionów AK. Liczył on początkowo ok. 40 partyzantów, rozrastając się w poł. 1944 r. do ok. 60 ludzi. Stacjonował w lesie zawieprzyckim, a następnie w lasach kozłowieckich i parczewskich. 3 maja 1944 Broński otrzymał awans do stopnia podporucznika rezerwy. W czerwcu tego roku jego oddział został przydzielony do 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK.
16 lipca liczące ok. 6 tys. partyzantów zgrupowanie, przy którym przebywał oddział ppor. Brońskiego w roli pododdziału zwiadu, stało się celem obławy niemieckiej. W rezultacie 18 lipca partyzanci byli zmuszeni przejść w rejon lasów czemiernickich.
W ramach akcji "Burza" Inspektorat AK "Lublin" odtwarzał 8 pp Leg. Oddział ppor. Brońskiego wchodził w jego skład jako 3. kompania IV batalionu tego Pułku.
Po wkroczeniu Armii Czerwonej na ziemie polskie Zdzisław Broński uniknął aresztowania. Rozwiązał swój oddział i początkowo deklarował chęć wstąpienia do LWP. Jednak kiedy dowiedział się, że jest poszukiwany przez komunistyczne władze, powrócił do konspiracji. Od sierpnia 1944 pełnił funkcję zastępcy, a następnie komendanta I Rejonu Obwodu AK "Lubartów". Wiosną 1945 na bazie oddziału partyzanckiego z czasów okupacji niemieckiej odtworzył kilkudziesięcioosobowy lotny oddział bojowy, który wszedł w skład struktur Zrzeszenia WiN. 1 czerwca 1945 został awansowany do stopnia porucznika czasu wojny.
Rozkazem z 25 maja 1946 nowy inspektor Inspektoratu WiN "Lublin" Franciszek Abraszewski ps. "Boruta" mianował go komendantem OP II w Obwodzie Lubartów. Tym samym zostały mu podporządkowane wszystkie grupy partyzanckie i drużyny dywersyjne działające na terenie Obwodu, a on sam podlegał bezpośrednio komendantowi OP w Inspektoracie mjr. Hieronimowi Dekutowskiemu ps. "Zapora". W październiku 1946 r. oddział por. Z. Brońskiego opanował Łęczną, rozbijając miejscowy posterunek MO, a w grudniu tego roku wraz z oddziałem Leona Taraszkiewicza ps. "Jastrząb" w akcji odwetowej spacyfikował wieś Rozkopaczew, w której podpalono kilka zabudowań.
Zdzisław Broński w zasadzie respektował podległość komendzie Zrzeszenia WiN, ale z drugiej strony radykalizował swoją postawę przeciwko komunistycznym władzom, co było niezgodne z przyjętą polityką kierownictwa okręgowego WiN. Z upływem czasu jego stosunki z mjr. H. Dekutowskim zmieniły się w luźną podległość. Zmienił też swoją taktykę walki. Podzielił oddział na kilka patroli, które operowały w powiecie lubartowskim.
Po ogłoszeniu 22 lutego 1947 ustawy o amnestii, był gotów ujawnić się, pozostawiał też wolną rękę swoim żołnierzom. Namawiali go do tego też kolejni komendanci Okręgu WiN "Lublin" płk Wilhelm Szczepankiewicz ps. "Drugak" i Franciszek Żak ps. "Wir". Ostatecznie jednak z niej nie skorzystał i postanowił dalej prowadzić walkę zbrojną z komunistami.
Kiedy mjr H. Dekutowski postanowił przedostać się na Zachód, rozkazem z 12 września 1947 mianował por. Z. Brońskiego swoim następcą. W tym okresie oddział por. Z. Brońskiego podzielony był na trzy patrole dowodzone przez Walentego Waśkiewicza ps. "Strzała", Stanisława Kuchcewicza ps. "Wiktor" i Zygmunta Libery ps. "Babinicz". W ostatnim okresie swojej działalności ukrywał się on w bunkrze pod stodołą w miejscowości Dąbrówka.
20 maja 1949 dzięki agentowi funkcjonariusze Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Państwa aresztowali Z. Liberę, który był zastępcą por. Brońskiego. W wyniku tortur wydał on miejsce ukrycia swojego dowódcy. 21 maja 1949 r. grupa operacyjna MO, UB i KBW otoczyła kryjówkę por. Z. Brońskiego. Zginął od wybuchu granatu. Nie wiadomo, gdzie został pochowany.
W 2004 Instytut Pamięci Narodowej opublikował jego pamiętnik, który został znaleziony przez funkcjonariuszy UB w jego kryjówce. 21 maja 2006 w Nowogrodzie odbyła się uroczystość odsłonięcia pomnika w miejscu śmierci kpt. Brońskiego.
Zdzisław Broński był odznaczony Krzyżem Virtuti Militari klasy V i Krzyżem Walecznych. Prezydent Polski Lech Kaczyński odznaczył go pośmiertnie 5 marca 2008 Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.
Literatura
- Zdzisław Broński: Pamiętnik (1941 -maj 1949) / Zdzisław Broński "Uskok" ; wstęp, red. nauk. i oprac. dokumentów Sławomir Poleszak ; ed. tekstu Andrzej T. Filipek, Maciej Sobieraj. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej - Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu., 2004, s. 342. ISBN 8389078600.