Serwis poświęcony elitom politycznym w Polsce po 1989 roku (Okrągły Stół)
Afera Restytucji Mienia Żydowskiego w Polsce.

Według „Forbesa” wartość znacjonalizowanego po II wojnie światowej mienia wyznaniowych gmin żydowskich w Polsce wynosi około 1 mld zł. O zwrocie tego majątku decyduje od 1997 roku Komisja Regulacyjna do spraw Gmin Wyznaniowych Żydowskich. Jak dotąd gminy żydowskie odebrały już około 500 nieruchomości, wartych 205 mln złotych oraz zainkasowały ponad 80 mln zł z tytułu odszkodowań. I od razu zaczęły go wyprzedawać - pokaźna część tego majątku (synagogi, ubojnie rytualne, mykwy i kirkuty) poszła już pod młotek.

Część z 40 mln zł, pochodzących z wyprzedaży gminnych nieruchomości trafiło w tryby wysublimowanego mechanizmu dystrybucji. Pieniądze rozchodziły się w hermetycznym środowisku menedżerów skupionych wokół Związku Wyznaniowych Gmin Żydowskich (ZGWŻ) i Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego (FODŻ).

Oba podmioty działają na gruncie umowy, zawartej w 1996 roku pomiędzy przedstawicielami polskich gmin żydowskich i Światowej Organizacji Restytucji Mienia Żydowskiego (WJRO – World Jewish Restitution Organisation) oraz Światowego Kongresu Żydów (WJC – World Jewish Congress). Stenogramy z tamtych rozmów, do których po latach dotarł „Forbes”, pokazują genezę „rozbioru” znacjonalizowanego po wojnie majątku polskich gmin żydowskich. Polska strona wytargowała od międzynarodowych partnerów prawie milion dolarów pożyczki na zorganizowanie całego przedsięwzięcia. Potem odbyła się dzika reprywatyzacja. Zgodnie z umową polskie gminy żydowskie dzielą się odzyskanym majątkiem ze swoimi partnerami z zagranicy po połowie.

- Stwierdziliśmy tak, że jest „rozbiór” Polski: dziewięć gmin, dziewięć województw i są filie. Dziewięć gmin odbierze obiekty w województwach, gdzie są te gminy. (…) Z drugiej strony, Fundacja wybiera z reszty czyli poza granicami tych województw – czytamy w stenogramie wypowiedź Ayre Edelista ze Światowej Organizacji Restytucji Mienia Żydowskiego.

Realizacja tego planu jest już na półmetku.

96-stronicowy stenogram został podpisany przez trzech działaczy międzynarodowych organizacji żydowskich (Kalman Sultanik, Arye Edelist i Naphali Lavie) z tzw. „Przedsiębiorstwa Holokaust” i trzech działaczy z Polski (Andrzej Zozula, Piotr Kadlčik, Felix Lipman)

Na początku Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego zajęła się odzyskiwaniem, zarządzaniem i sprzedażą pożydowskich dóbr znajdujących się na terenach Polski niezamieszkanych przez Żydów. Związek Gmin wraz z podlegającymi mu gminami prowadził taką samą działalność w 16 regionach Polski, gdzie obecnie mieszkają Żydzi. Potem wszystko się personalnie wymieszało i zaczęli działać razem, składając do Komisji Regulacyjnej 5544 wnioski o zwrot majątku.

Najbardziej zaskakujący jest jednak fakt, że w tej zamkniętej enklawie szefów żydowskich organizacji są konwertyci, czyli osoby, które przeszły na judaizm. Najbardziej zaangażowani emocjonalnie zmieniali nawet personalia na starozakonne. Na przykład ortodoksyjny Symcha Keller, zasiadający w zarządzie ZGWŻ i przewodniczący żydowskiej gminy wyznaniowej w Łodzi, to tak naprawdę Jerzy Skowroński. Albo zarządzający warszawskim cmentarzem żydowskim Isroel Szpilman, czyli Przemysław Szyszka.

Polskie urzędy, którym podlegają związki wyznaniowe, są w pełni świadome patologii zakorzenionej wśród skostniałych, mocno „okopanych” organizacji żydowskich. Nie mają jednak odwagi zabrać się za ten drażliwy problem w obawie posądzenia o antysemityzm.

„Forbes” dotarł do nigdy niepublikowanych restytucyjnych zestawień Związku Gmin, prowadzonych przez tę organizację w latach 1997–2009. Wtedy polskie gminy żydowskie odzyskały w naturze najwięcej mienia komunalnego należącego do nich przed wybuchem II wojny światowej. Według wyceny z zestawień ZGWŻ wartość tych nieruchomości przekracza 205 mln złotych. Artur Koziołek, rzecznik prasowy Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji, informuje, że do końca lipca 2013 roku Komisja Regulacyjna przyznała również żydowskim organizacjom wyznaniowym 82 mln zł w ramach rekompensat i odszkodowań za mienie, którego nie udało się oddać w naturze (zabudowane osiedlami cmentarze, zburzone synagogi etc.). Po dodaniu kwot odkrytych przez „Forbesa” i danych MAC można dojść do wniosku, że korzyści polskich gmin żydowskich z restytucji wynoszą 287 mln złotych. Nic bardziej mylnego. Nie można bowiem w żaden sposób ustalić, ile nieruchomości gminy żydowskie odzyskały w latach 2010–2013.

Chociaż religia mojżeszowa zakłada nienaruszalność cmentarzy po wieczne czasy, pod młotek trafiały wydzielone z kirkutów działki, jak na przykład w Toruniu, Gliwicach czy Lublinie. Ceny transakcji są poukrywane w zbiorowych zestawieniach rocznych ZGWŻ. Gminy spieniężały także elementy żydowskiego dziedzictwa. Chociażby świetnie zachowaną synagogę w Lubrańcu (za 500 tys. zł), neoklasycystyczny szpital w Siedlcach (za 610 tys. zł) czy remontowany przed sprzedażą Bejt Midrasz w Sokołowie Podlaskim (za 100 tys. zł).

Nie wstydzą się tego liderzy stojący na czele polskich społeczności żydowskich i Michael Schudrich, naczelny rabin w Polsce, który z racji pełnionej funkcji wyraża zgodę na sprzedaż obiektów sakralnych.

Michael Schudrich naczelny rabin w Polsce
Michael Schudrich naczelny rabin w Polsce

Z raportu ZGWŻ wynika, że żydowskie gminy wyprzedały do 2009 roku nieruchomości za ponad 40 mln złotych.

Bobby Brown, dyrektor Projektu HEART, rządowej agendy Izraela, która zajmuje się restytucją mienia ofiar Holokaustu, wyraża nadzieję, że polskie organizacje wiedzą, co robią, i działają w dobrej wierze. Piotr Kadlčik zapewnia, że restytucyjne pieniądze przeznaczane są na renowację innych obiektów.

– Założenie jest takie, że wszystkie pieniądze przeznaczane są na potrzeby społeczności. Nie jestem księgowym, nie mogę więc z całą odpowiedzialnością stwierdzić, że na pewno nie pojawiają się nieprawidłowości – wyjaśniał rabin Schudrich w 2011 roku na łamach izraelskiego dziennika „Maariv”.

Wątpliwości rabina Schudricha znajdują odzwierciedlenie w faktach. Pieniądze z odzysku (300 tys. zł) trafiły na przykład do Lubelskiej Fundacji Chrońmy Cmentarze Żydowskie w Lublinie. Miały być przeznaczone na utrzymanie lubelskich kirkutów. Ślad po dotacji zaginął, zaś cmentarze pozostały zaniedbane.

Do zaawansowanych metod drenażu majątku oddanego gminom żydowskim można zaliczyć system wynagrodzeń za odzyskanie nieruchomości. Pierwsza faza polegała na składaniu wniosków do Komisji Regulacyjnej. Przygotowywały je kancelarie prawne, które brały po ok. 500 zł za jeden dokument. Zawodowi prawnicy byli jednak odsuwani, gdy proces wkraczał w drugą fazę, czyli mediacje przed Komisją Regulacyjną. Do tych działań zarząd ZGWŻ wyznaczał swoich ludzi, którym płacił znacznie więcej. Za sukces dostawali 1 proc. wartości odzyskanego mienia (nieruchomości w naturze, działki zamienne, odszkodowania).

Łatwo policzyć wysokość takich wynagrodzeń przy okazji odbioru starego szpitala przy ul. Leszno w Warszawie (szacunkowa wartość 19,8 mln zł) czy Domu Akademickiego przy ul. Przemyskiej 3 w Krakowie (szacunkowa wartość 10 mln zł). W zamkniętym kręgu mediatorów znaleźli się m.in. Piotr Rytka-Zandberg, ekspert ds. restytucji mienia w ZGWŻ, Michał Samet, przewodniczący Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Gdańsku, i Alicja Kobus, przewodnicząca poznańskiej filii ZGWŻ. Wszyscy przy okazji zasiadają we władzach Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego.

Zarządzający gminami nie zaniedbywali innych okazji do zapewnienia sobie prywatnych korzyści z odzyskiwanego majątku dawnych żydowskich wspólnot. Ślady można znaleźć w aktach jednej ze spraw, wytoczonych przez gminę warszawską byłemu pracownikowi. Pozwany zeznał, że dom Piotra Kadlčika został wyposażony za 20 tys. zł pochodzących z restytucyjnej kasy w nowoczesny system centralnego ogrzewania. Kolejna informacja pochodzi z piaseczyńskiego „Kuriera Południowego”, który opisał, jak to Rafał Kadlčik z przyjacielem otwierają klubokawiarnię „Bar Mykwa” w zabytkowej myjni rytualnej w Piasecznie. W artykule zabrakło informacji, że Rafał Kadlčik to syn szefa jednej z najważniejszych organizacji żydowskich w Polsce - Piotra Kadlčika.

Piotr Kadlčik – szef warszawskiej gminy żydowskiej.
Piotr Kadlčik – szef warszawskiej gminy żydowskiej.

Gminy żydowskie sprzedawały też odzyskane nieruchomości poniżej ceny rynkowej. Na przykład gmina warszawska sprzedała synagogę w Otwocku. Bardzo podobną nie­ru­cho­mość z bezpośredniego są­sie­dztwa ta sama firma PHU Stok kupiła za niemal dwukrotnie wyższą cenę, lecz nie od gminy żydowskiej. Podobnym tematem zajął się w 2011 roku amerykański tygodnik „The Jewish Week”, pisząc, że w Polsce „mienie pożydowskie zwrócono i sprzedano w niejasnych okolicznościach, a zysk szedł do osób prywatnych bez żadnego nadzoru czy odpowiedzialności finansowej”. Tygodnik opisał skandal związany z zabytkową synagogą w Działoszycach na Śląsku. Filmowiec Menachem Daum, który przyjechał tam na dokumentację, otrzymał od członka zarządu katowickiej gminy żydowskiej propozycję kupna zabytku po atrakcyjnej cenie.

Pod warunkiem, że zapłaci rzeczonemu działaczowi żydowskiemu 10 tys. dolarów prowizji.

Ten cały restytucyjny interes nie miałby zapewne szans na powodzenie, gdyby od lat nie kręcił się w bardzo hermetycznym środowisku. W skład Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich wchodzi sześć gmin zrzeszających zaledwie około 1200 wyznawców judaizmu. Tymczasem według Centrum Mojżesza Schorra (instytucja edukacyjna założona przez Fundację Ronalda S. Laudera) Polskę zamieszkuje ok. 100 tys. Żydów. Nie każdy z nich może jednak zostać członkiem żydowskiej gminy. Obecni przywódcy boją się, że jeśli przyjmą nowych energicznych, demokratycznie nastawionych członków, to stracą potężne i lukratywne stanowiska. Dlatego nie pozwalają wejść do swojego kręgu nikomu, kto nie jest z Polski i nie można nim z łatwością manipulować.

Chcąc zrozumieć, jak żydowskie organizacje wyznaniowe wypracowały sobie w Polsce takie możliwości, trzeba się cofnąć do roku 1996. Wtedy trwały w polskim parlamencie obrady nad rządowym projektem ustawy o stosunku państwa do gmin wyznaniowych żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej. Posłowie SLD podkreślali, że ZGWŻ nie jest sukcesorem prawnym istniejących wcześniej żydowskich związków wyznaniowych, dlatego w ustawie będzie mowa nie o restytucji, lecz o przeniesieniu własności.

Ostatecznego kształtu ustawa nabrała dopiero po wizytach w Izraelu ówczesnego prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego (Izaak Stoltzman) oraz Włodzimierza Cimoszewicza (Dawid Goldstein), wtedy polskiego premiera. Obaj byli tam mocno naciskani na wpisanie do ustawy Światowej Organizacji Restytucji Mienia Żydowskiego, jako jednego z beneficjentów reprywatyzacji majątku gmin żydowskich w Polsce.

ZGWŻ lobbował z kolei u Leszka Millera, wówczas ministra spraw wewnętrznych, żeby nowe przepisy dopuszczały do majątku ko­mu­nal­ne­go Żydów tylko polskie gminy. 20 lutego 1997 roku Sejm przyjął ustawę, która uwzględniła WJRO w restytucji, ale tylko przez fundację powołaną wspólnie z polskimi gminami.

Dwa lata później w Warszawie spotkali się przywódcy polskich gmin żydowskich z liderami Światowego Kongresu Żydów (WJC – World Jewish Congress) i Światowej Organizacji Restytucji Mienia Żydowskiego. Trzy dni dzielili wpływy w poszczególnych częściach kraju i ustalali, co zrobić z pozostałym po polskich Żydach majątkiem komunalnym. Zagraniczne organizacje zgodziły się, że pożyczą miejscowym gminom żydowskim 800 tys. dolarów na sfinansowanie wniosków o zwrot żydowskiego mienia komunalnego. W zamian za pomoc w sfinansowaniu restytucji, WJRO i WJC brały połowę odzyskanych dóbr.

O ich interesy miała zadbać specjalnie powołana Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego.